Asielwetten toch door de Tweede Kamer

De Tweede Kamer heeft na een lang en turbulent debat ingestemd met twee omstreden asielwetten. Deze wetten – de Asielnoodmaatregelenwet en de Wet invoering tweestatusstelsel – vormen samen een pakket waarmee het kabinet het asielbeleid fors wil aanscherpen. Voorstanders spreken van het “strengste asielbeleid ooit”, bedoeld om de instroom van asielzoekers drastisch te beperken en de druk op de opvang te verlichten. Critici zijn echter bezorgd dat deze maatregelen vooral symboolpolitiek zijn en tot nieuwe problemen zullen leiden. In deze blog bespreken we wat de nieuwe asielwetten inhouden, waarom ze zo veel discussie oproepen, en of ze daadwerkelijk verandering teweeg zullen brengen.

Wat houden de nieuwe asielwetten in?

De kern van het wetsvoorstel is het aanscherpen van het Nederlandse asielbeleid om de asielinstroom te verlagen en de asielketen te ontlasten. Hieronder staan de belangrijkste maatregelen uit de twee wetten:

• Kortere verblijfsvergunning en geen permanent verblijf: De geldigheidsduur van de tijdelijke asielvergunning wordt verkort van vijf jaar naar drie jaar. Daarna wordt telkens opnieuw beoordeeld of iemand nog recht heeft op bescherming in Nederland. Bovendien worden er geen permanente verblijfsvergunningen voor asiel meer verleend – de status voor onbepaalde tijd wordt afgeschaft. Dit betekent dat vluchtelingen niet meer na enkele jaren automatisch een vaste status krijgen, maar langer in onzekerheid blijven over hun toekomst.

• Beperking gezinshereniging: Het wordt lastiger om familieleden over te laten komen (nareizen). Ongehuwde partners en meerderjarige kinderen van vluchtelingen komen niet langer in aanmerking voor een afgeleide asielvergunning. Alleen het herenigen met een officieel gehuwde partner en minderjarige kinderen blijft mogelijk. Hiermee worden gezinnen strikt beperkt tot de kern, wat in de praktijk betekent dat sommige families langdurig of zelfs permanent gescheiden blijven. Ook voor andere gezinsleden (zoals die van de tweede status-groep, zie hieronder) worden de regels strenger.

• Tweedeling in asielstatus (“tweestatusstelsel”): Voortaan wordt een onderscheid gemaakt tussen twee typen vluchtelingen. Groep 1: mensen die persoonlijk vervolgd worden of gevaar lopen vanwege bijvoorbeeld hun etniciteit, religie of geaardheid – zij vallen onder de klassieke vluchtelingendefinitie. Groep 2: mensen die vluchten voor oorlog of algemeen geweld, zonder individuele vervolging (bijvoorbeeld oorlogsvluchtelingen). Voor die tweede groep geldt dat ze minder rechten krijgen in Nederland en slechts tijdelijke bescherming: zodra de situatie in het herkomstland veilig genoeg is, moeten zij terugkeren. Ook gelden voor hen extra strenge voorwaarden voor gezinshereniging, zoals langere wachttijden of beperkingen, om het aantal nareizende familieleden te verminderen.

• Versnelling procedures (IND): Om de druk op de Immigratie- en Naturalisatiedienst te verlichten, wordt de zogeheten voornemensprocedure afgeschaft. Voorheen kregen asielzoekers een schriftelijke aankondiging (“voornemen”) van een voorgenomen afwijzing, waarop ze konden reageren. Die stap vervalt, zodat de IND sneller tot een besluit kan komen. Tegelijk wil men het makkelijker maken om mensen die geen recht meer hebben op verblijf sneller tot vertrek te dwingen; de mogelijkheden om uitgeprocedeerde vreemdelingen ongewenst te verklaren (en uit te zetten) worden verruimd.

• Overige bepalingen: In samenhang met deze asielwetten zijn ook andere maatregelen genomen die passen in een strenger migratiebeleid. Zo heeft de Kamer – op aandringen van de PVV – besloten dat gemeenten asielstatushouders geen voorrang bij sociale huurwoningen meer mogen geven. Waar gemeenten vluchtelingen met een verblijfsstatus eerder urgentie konden geven om de opvang te ontlasten, wordt dit nu landelijk verboden. Deze wijziging is apart als amendement in de Woningwet opgenomen en werd door D66-Kamerlid Hans Vijlbrief bestempeld als een schending van het grondwettelijk discriminatieverbod. Desondanks heeft een meerderheid ermee ingestemd.

Het doel van al deze wijzigingen is volgens het kabinet duidelijk: “weer grip krijgen op migratie” en de druk op voorzieningen als woonruimte, onderwijs, zorg en opvang verlagen. Minister Van Weel (VVD) stelde dat de huidige asielinstroom het draagvlak onder de bevolking ondermijnt en dat strengere regels nodig zijn om het vertrouwen te behouden. Minister Keijzer (BBB) sloot daarbij aan en benadrukte dat harde maatregelen nodig zijn om de asielcrisis het hoofd te bieden en chaos te voorkomen. Maar zullen deze maatregelen ook het beoogde effect hebben?

Politieke controverse en kritiek

De behandeling van deze asielwetten in de Kamer verliep allesbehalve soepel. De coalitie die het voorstel steunde, was zelf verdeeld, en meerdere partijen probeerden de wetten aan te passen – sommige om ze menselijker te maken, andere juist om ze strenger te krijgen. Uiteindelijk zijn de wetsvoorstellen met een nipte meerderheid aangenomen (94 à 95 stemmen voor), maar de kritiek onderweg was fel. Hieronder de voornaamste bezwaren die naar voren kwamen:

• Onzeker effect op instroom: Het is zeer de vraag of deze wetten daadwerkelijk zullen leiden tot minder asielzoekers. De Raad van State gaf het pakket een zware onvoldoende en betwijfelt openlijk of de nieuwe wetgeving de instroom überhaupt zal beperken. Ook de Immigratie- en Naturalisatiedienst waarschuwde dat het afschaffen van procedurele waarborgen (zoals de voornemensbrief) waarschijnlijk leidt tot meer beroepszaken en rechtszaken, waardoor de werkdruk en achterstanden juist verder oplopen. Met andere woorden: in plaats van een soepeler asielsysteem, zou er wel eens meer vertraging en bureaucratie kunnen ontstaan door deze maatregelen.

• Uitvoerbaarheid en chaos: Niet alleen de IND, maar ook gemeenten en andere deskundigen twijfelen of deze wetten uitvoerbaar zijn in de praktijk. Het uitstel van een definitieve beslissing voor veel vluchtelingen (door kortere verblijfsvergunningen zonder perspectief op vast verblijf) betekent dat er elke paar jaar herbeoordelingen moeten plaatsvinden – een enorme klus voor de IND die nu al overbelast is. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) noemt het beleid onhaalbaar en “buitengewoon teleurstellend”. Zij vrezen dat gemeenten worden opgezadeld met onuitvoerbaar beleid dat haaks staat op humanitaire beginselen. Vooral de bepaling dat hulp aan uitgeprocedeerden strafbaar wordt, stuit lokaal op veel weerstand. Asieladvocaten waarschuwen zelfs dat de wetten bewust meer chaos in de asielprocedure creëren in plaats van oplossingen – een teken dat het hier om politiek symbolische maatregelen zou gaan, zonder oog voor de uitvoerbaarheid.

• Inperking van mensenrechten en integratie: Oppositiepartijen en maatschappelijke organisaties stellen dat de rechten van vluchtelingen met deze wetten worden uitgekleed. Gezinsleden dreigen langdurig gescheiden te blijven door de strengere nareisregels. D66-Kamerlid Anne-Marijke Podt bekritiseerde dat door deze beperkingen “gezinnen permanent en structureel van elkaar [worden] gescheiden”. Zeker het verbod op hereniging van ongehuwde partners ziet zij als een enorm conservatieve stap die niet past bij Nederland, en ze pleitte tevergeefs voor het behoud van nareis voor deze groep. Ook Kati Piri (GroenLinks-PvdA) waarschuwde dat het afknijpen van rechten – bijvoorbeeld het wegnemen van zekerheid en gezinsleven – negatieve gevolgen zal hebben voor integratie en participatie van vluchtelingen. Iemand die hier geen toekomst mag opbouwen of zijn gezin om zich heen mag hebben, zal immers moeilijker integreren en meedoen in de samenleving. Vanuit christelijke hoek liet CU-Kamerlid Don Ceder weten dat er op z’n minst een “noodventiel” in de wet moet komen voor schrijnende gevallen, zoals verliefde stellen die in hun land van herkomst niet konden trouwen en nu niet mogen herenigen, of kinderen die hier geworteld raken tijdens lange procedures. Zulke uitzonderingen ontbreken echter in de aangenomen wetten.

• Criminalisering van medemenselijkheid: Een van de meest omstreden onderdelen is een amendement van de PVV dat illegaal verblijf strafbaar stelt. Dit amendement werd tijdens de stemmingen op het laatste moment aangenomen, ondanks grote bezwaren. In de wettekst kwam te staan dat ook personen of organisaties die mensen zonder verblijfsvergunning helpen onderduiken, strafbaar zijn. De consequentie is dat bijvoorbeeld kerken, hulporganisaties of vrijwilligers die uitgeprocedeerde asielzoekers tijdelijk onderdak of voedsel bieden, daarvoor vervolgd kunnen worden. CDA-leider Henri Bontenbal noemde dit “een straf op medemenselijkheid” en trok daarop de steun van zijn partij in. “We gaan in Nederland medemenselijkheid niet crimineel maken,” schreef Bontenbal; voor het CDA was dit de breekpunt om tegen de Asielnoodmaatregelenwet te stemmen. Ook de ChristenUnie en diverse lokale bestuurders spraken schande van deze bepaling. De gemeenten voorzien juridische en praktische problemen als hulp aan kwetsbare mensen opeens onder strafrecht valt. Dit controversiële element heeft de discussie verhard: voor tegenstanders is het een voorbeeld dat het asielbeleid zijn morele kompas dreigt te verliezen.

Naast deze punten wezen critici erop dat de problemen waarmee Nederland kampt – opvangtekort, lange wachtprocedures, woningnood – hiermee niet structureel worden opgelost. “Migratie is niet het grootste probleem van Nederland,” betoogde Volt-Kamerlid Laurens Dassen, die liever inzet op Europese samenwerking om asielzoekers eerlijk te verdelen. Linkse partijen als SP en DENK voerden aan dat het kabinet de symptomen bestrijdt door vluchtelingenrechten te beperken, terwijl oorzaken zoals oorlog, armoede en een falende Europese solidariteit niet worden aangepakt. Tegelijk vonden rechtse partijen de plannen juist niet ver genoeg gaan: de PVV wil dat Nederland helemaal zelf bepaalt wie hier komt en pleitte voor afschaffing van de spreidingswet (die gemeenten dwingt asielzoekers te verdelen), en JA21 en FvD zien echte oplossingen pas mogelijk als internationale afspraken zoals het EVRM of EU-regels op de schop gaan. Die spanning tussen enerzijds humanitaire bezwaren en anderzijds roep om nóg strengere maatregelen maakte het debat bijzonder gepolariseerd.

Zullen deze wetten echt verandering brengen?

De grote vraag is of dit strenge pakket aan asielwetten daadwerkelijk de beoogde verandering gaat brengen. Zal de instroom van asielzoekers nu merkbaar dalen? Daarover zijn de meningen sterk verdeeld, en terecht, want veel factoren liggen buiten de invloed van nationale wetgeving. Oorlogen en humanitaire crises laten zich niet afschrikken door Nederlandse regels. Iemand die huis en haard ontvlucht, zal dat blijven doen ongeacht of hier een vergunning drie in plaats van vijf jaar geldig is. Zelfs de Raad van State gaf aan dat het hoogst onzeker is of deze wetgeving leidt tot minder asielaanvragen.

Wat wel waarschijnlijk is, is dat de asielprocedure binnen Nederland ingrijpend verandert voor alle betrokkenen. Voor asielzoekers betekent het een langer verblijf in onzekerheid. Een vluchteling krijgt voortaan een tijdelijk status van drie jaar en blijft daarna in het ongewisse of hij mag blijven. De mogelijkheid om een permanent leven op te bouwen wordt hen ontnomen, aangezien een vergunning voor onbepaalde tijd niet meer automatisch volgt. Dit kan een afschrikwekkend effect beogen – wellicht hoopt men dat minder mensen naar Nederland komen omdat ze weten dat ze hier geen blijvend thuis kunnen opbouwen. Maar het kan evengoed averechts werken: degenen die hier zijn, zullen minder geneigd zijn te vertrekken of mee te werken aan terugkeer als ze inmiddels geworteld zijn. Ook kan de onzekerheid hun motivatie remmen om volop te integreren (taal leren, werk zoeken), wat slecht is voor zowel henzelf als de samenleving.

Door de beperkte gezinshereniging ontstaat een ander risico: vluchtelingen zonder hun gezin kunnen desperaat raken en alternatieve routes zoeken om toch samen te kunnen zijn. Denk aan asielzoekers die hun partner of volwassen kind via illegale wegen naar Nederland proberen te halen, nu de legale nareismogelijkheid is afgesneden. Dit zou mensensmokkelaars in de hand kunnen werken en nieuwe veiligheidsrisico’s creëren – precies wat niemand wil. Bovendien leidt het scheiden van gezinnen tot psychische nood bij de betrokkenen, wat integratie bemoeilijkt en mogelijk extra zorgkosten of problemen oplevert. Het argument van de regering is dat het beperken van nareis direct de instroom drukt, maar de menselijke tol en de indirecte effecten (zoals hogere druk op hulpverleners en gemeenten) kunnen hoog uitvallen.

De tweestatusbenadering – vluchtelingen opdelen in twee categorieën – kan juridisch en praktisch ingewikkeld worden. Allereerst zal de IND van elke asielzoeker moeten bepalen of hij/zij in de “vluchteling met persoonlijk gevaar” categorie valt of in de “oorlogsvluchteling” categorie. Dat is niet altijd zwart-wit te onderscheiden. Iemand die uit een oorlogsgebied komt kan óók persoonlijk risico lopen vanwege bijvoorbeeld politieke opvattingen of achtergrond. Deze scheidslijn kan tot veel juridische geschillen leiden. Daarnaast krijgen de tweede-groep vluchtelingen minder rechten, bijvoorbeeld mogelijk geen recht op gezinshereniging of minder ondersteuning. Dit riekt voor critici naar tweederangs burgers creëren – iets wat botst met internationale verdragen die non-discriminatie voorschrijven. Het risico bestaat dat rechters bepaalde onderdelen van de tweestatuswet straks in strijd met hogere regelgeving achten, waardoor de wet deels onuitvoerbaar wordt. Ook CDA en ChristenUnie uitten zorgen over rechtsongelijkheid en pleitten daarom voor zorgvuldigheid en uitstel inwerkingtreding tot Europese afspraken er zijn.

Ten aanzien van de uitvoerbaarheid heeft het kabinet op het laatste moment concessies moeten doen om twijfelende Kamerleden over de streep te trekken. Zo zegde staatssecretaris Van Weel toe dat de Asielnoodmaatregelenwet pas wordt ingevoerd nadat de Raad van State er nogmaals advies over heeft gegeven en de Kamer daar opnieuw over heeft kunnen debatteren. Deze uitzonderlijke stap – eigenlijk een soort pauze of voorbehoud na aanneming – kwam omdat partijen als NSC en SGP anders niet wilden instemmen. Critici noemen dit proces echter “chaos en amateurisme”: eerst een wet aannemen en dán pas definitief laten toetsen, is ongebruikelijk. Het laat zien dat zelfs sommige voorstanders twijfelen aan de houdbaarheid van de wet in de huidige vorm. In de Eerste Kamer is de stemming nog allerminst zeker; partijen als het CDA hebben al aangekondigd daar tegen te zullen stemmen als de omstreden bepalingen erin blijven. De gemeenten (VNG) hebben eveneens aangegeven alles in het werk te stellen om de senaat te overtuigen de wet te verwerpen of aan te passen. Met andere woorden: óók na de hobbel in de Tweede Kamer is het nog niet zeker dat deze wetten daadwerkelijk in werking zullen treden, althans niet zonder wijzigingen.

Conclusie

Vanuit een progressief, humanitair perspectief – een geluid dat je veel terughoort bij partijen als D66, GroenLinks-PvdA en maatschappelijke organisaties – schieten de aangenomen asielwetten hun doel voorbij. Natuurlijk herkent iedereen dat er een asielcrisis is: de beelden van een overvol Ter Apel staan bij velen op het netvlies, en de druk op opvang en woningen is reëel. Er is begrip voor de roep om “grip op migratie”. Maar de vraag is of je dát bereikt met maatregelen die vooral de positie van vluchtelingen verzwakken en de uitvoeringsinstanties extra belasten. Deze wetten bieden geen oplossingen voor de oorlogen en crises die mensen op de vlucht doen slaan. Ze bieden ook geen extra huizen of meer IND-personeel op korte termijn. Wat ze wel doen, is strengheid uitstralen – misschien om politieke redenen, richting een deel van de kiezers – ten koste van rechten en perspectief van echte mensen. VluchtelingenWerk Nederland sprak van “een ramp voor de hele samenleving, maar in de eerste plaats voor vluchtelingen” en riep de Eerste Kamer op om de wet te blokkeren. Die woorden onderstrepen hoe groot de zorgen zijn dat dit beleid onze waarden aantast zonder dat het de asielinstroom echt oplost.

Uiteindelijk zal echte verandering in het asielvraagstuk waarschijnlijk moeten komen van een combinatie van realistische maatregelen én internationale samenwerking. Dat betekent: investeren in een snellere, efficiëntere asielprocedure zónder de rechtsbescherming overboord te gooien, voldoende opvangplekken creëren (gespreid over alle gemeenten, niet onevenredig bij één aanmeldcentrum), en vooral Europese afspraken nakomen zodat de opvanglast eerlijk verdeeld wordt – precies waar D66 en andere pro-Europese partijen op hameren. Deze nieuwe asielwetten beloven een strengere aanpak, maar of ze de instroom werkelijk beperken is twijfelachtig. Wat ze nu al teweegbrengen is verdeeldheid en onzekerheid: bij vluchtelingen die langer in limbo zitten, bij hulpverleners die voor een dilemma staan, en bij uitvoerders die met nieuwe regels moeten jongleren. De tijd zal leren of de Eerste Kamer deze koers voortzet of corrigeert. Kritisch blijven op dit soort wetten is in ieder geval noodzakelijk – niet uit naïviteit, maar juist om ervoor te zorgen dat oplossingen daadwerkelijk werken én onze fundamentele waarden behouden blijven.