Verkiezingskoorts in de Kamer: Een Terugblik op de APB

Geert Wilders (PVV) opende de Algemene Politieke Beschouwingen met een fel betoog tegen immigratie en islam. Dit leidde tot spanningen in de Kamer en een discussie over hoe hierop te reageren. VVD-leider Dilan Yeşilgöz pleitte voor een centrumrechts kabinet en zocht toenadering tot D66-leider Rob Jetten, die echter terughoudend bleef. Partijen aan de rechterkant, zoals JA21, toonden zich wél gretig om aan te haken. JA21-leider Joost Eerdmans presenteerde echter onrealistische plannen, zoals het herstarten van de gaswinning in Groningen, wat hem op scherpe kritiek van zowel links als rechts kwam te staan. De beschouwingen, die vlak voor de verkiezingen plaatsvonden, hadden een duidelijke campagnestijl. Politieke leiders profileerden zich met scherpe oneliners en onderlinge 'flirtpogingen', terwijl demissionair premier Mark Schoof relatief buiten schot bleef.

Verkiezingskoorts tijdens de Algemene Beschouwingen

De Algemene Politieke Beschouwingen (APB) van 2025 vonden plaats in de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen van 29 oktober. Normaal gesproken debatteert de Kamer tijdens de APB over de Rijksbegroting en de plannen uit de Miljoenennota, maar dit jaar was het debat overduidelijk gekleurd door verkiezingskoorts. Vrijwel alle partijleiders spraken als lijsttrekker, waardoor de APB aanvoelde als een twee dagen durend verkiezingsdebat. Dat betekende pittige retoriek, een sterke drang om te profileren en zelfs informele voorproefjes van de formatie op het Binnenhof.

Demissionair premier Dirk Schoof, hoefde nauwelijks in te grijpen. Omdat de partijen vooral bezig waren hun eigen standpunten voor het voetlicht te brengen met het oog op de verkiezingen, kreeg de premier opvallend weinig vragen. De echte politieke piketpalen worden immers pas na de verkiezingen geslagen, wanneer een nieuwe Kamer de koers zal bepalen. Toch leverden deze APB een aantal spraakmakende momenten op die de krantenkoppen haalden en een goed inkijkje gaven in de politieke verhoudingen.

Wilders’ tirade en de reacties in de Kamer

Geert Wilders voert het woord tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen 2025.

Wilders beet woensdagochtend het spits af met een twee uur durende tirade tegen het asielbeleid en de islam. In de klassieke PVV-stijl schilderde hij immigratie af als een existentiële bedreiging en kregen ook moslims en hun vrijheden er verbaal flink van langs. Opvallend was dat Wilders bovendien de nieuwe partij Nieuw Sociaal Contract (NSC) de schuld gaf van de eerdere kabinetscrisis, in plaats van zijn eigen PVV. Zijn boodschap was duidelijk: volgens Wilders heeft het ‘gezapige midden’ te lang niets gedaan tegen mensen die ‘onze normen en waarden’ niet zouden delen. Daarom zijn nu harde maatregelen, zoals een totale asielstop, nodig. Hij stelde zelfs voor om islamitische scholen te sluiten, iets wat direct ingaat tegen de Grondwet (artikel 23 over de vrijheid van onderwijs). Demissionair premier Schoof maakte meteen duidelijk dat zo’n plan onacceptabel en ongrondwettig is.

De overige Kamerleden stonden voor de vraag hoe ze moesten omgaan met de radicaal-rechtse retoriek van Wilders. Moet je fel van repliek dienen of juist de storm over laten waaien? D66-leider Rob Jetten koos voor het eerste. Hij vond het onbegrijpelijk dat VVD-fractievoorzitter Dilan Yeşilgöz passief bleef zitten tijdens de tirade van Wilders. “Politiek is óók opstaan op de momenten dat er antidemocratische politici zijn die lak hebben aan de Nederlandse normen en waarden,” hield Jetten haar voor. “U maakt de keuze om te blijven zitten als iemand hier twee uur lang haat staat te prediken.” Hiermee verweet hij Yeşilgöz eigenlijk lafheid, omdat ze Wilders niet direct tegensprak in de plenaire zaal.

Yeşilgöz verdedigde haar aanpak echter met het argument dat niemand erbij gebaat is om nóg meer aandacht te besteden aan het bekende riedeltje van Wilders. “Wat mensen hebben gezien, zijn debatten van de afgelopen twintig jaar die gerecycled lijken te zijn. Ik geloof niet dat iemand ermee is opgeschoten,” reageerde de VVD-leider nuchter. Ze weigerde bewust mee te gaan in de waan van de dag en oude discussies eindeloos over te doen. Opvallend genoeg kreeg Yeşilgöz bijval van Frans Timmermans (GroenLinks-PvdA). Ook hij had tijdens de speech van Wilders even bij de interruptiemicrofoon gestaan toen Wilders de vrijheden van moslims ter discussie stelde, maar Timmermans erkende dat elke fractievoorzitter hierin zijn eigen afweging mag maken. Zo ontstond er zelfs een mini-debat over de vraag hoe je op Wilders moet reageren, een soort debat naast het debat. Uiteindelijk liet Yeşilgöz de tirade van Wilders grotendeels voor wat het was, in de hoop zijn boodschap te laten doodlopen in herhaling.

Deze episode liet de geïsoleerde positie van Wilders goed zien. Hoewel zijn punten over immigratie bij een deel van de bevolking aanslaan, wekten zijn extreme uitspraken ook weerstand en verdeeldheid op in de Kamer. Alleen tijdens de spreektijd van Wilders ‘gingen de handschoenen uit’. Bij de andere lijsttrekkers verliep het debat weliswaar scherp, maar toch collegiaal. Wilders zette zichzelf neer als de outsider die tegen het establishment schopt, maar riskeert daarmee dat andere partijen hem links (of rechts) laten liggen bij een eventuele samenwerking.

Flirten voor een centrumrechts kabinet (VVD en D66)

Dilan Yeşilgöz tijdens het debat.

De VVD-leider greep de beschouwingen aan om voorzichtig de contouren te schetsen van een toekomstig kabinet dat haar voorkeur heeft. Yeşilgöz pleitte openlijk voor een centrumrechts kabinet en keek daarbij niet naar links of rechts, maar recht naar het politieke midden. Volgens haar laten de grote verschillen over migratie zien dat het nooit gaat lukken met links. In haar ogen is een samenwerking met het links-progressieve blok van Frans Timmermans onhaalbaar. “Hierom hebben we dus een centrumrechts kabinet nodig,” stelde ze nadrukkelijk.

Interessant was dat Yeşilgöz direct Rob Jetten van D66 probeerde te verleiden om mee te doen aan zo’n centrumrechts bondgenootschap. Ze gaf daarmee een duidelijk signaal af: de liberale VVD ziet graag een partner in D66, ondanks eerdere meningsverschillen. Jetten bleef echter op de vlakte en leek niet erg happig op de toenaderingspoging van Yeşilgöz. Zijn partij D66 bevindt zich ideologisch tussen links en rechts en heeft in het verleden zowel met de VVD geregeerd als geflirt met een linkse samenwerking. Tijdens dit debat liet Jetten zich niet meteen in de kaart kijken. Dat is ook wel begrijpelijk, want met de verkiezingen voor de deur wil je natuurlijk elke optie openhouden.

Opvallend genoeg bood de rechts-conservatieve partij JA21 zich prompt aan als de gedroomde coalitiepartner. Lijsttrekker Joost Eerdmans liet weten maar al te graag aan te sluiten bij een centrumrechts kabinet onder leiding van de VVD. Voor Yeşilgöz klonk dat zeker niet onwelkom; ze gaf aan geen bezwaar te hebben tegen de deelname van JA21. Hiermee tekende zich een mogelijk rechts blok af: VVD en JA21, en als het aan Yeşilgöz ligt, eventueel aangevuld met een gematigd-progressieve partij als D66 om tot een meerderheid te komen. Deze openlijke formatieflirt was een bijzonder moment tijdens de APB. Vaak worden zulke voorkeuren achter de schermen besproken, maar de campagnesfeer moedigde Yeşilgöz blijkbaar aan om kleur te bekennen over haar wenscoalitie. Of dat strategisch slim was, zal na de verkiezingen moeten blijken. Jetten hield de boot af, waarschijnlijk om zijn achterban niet van zich te vervreemden, terwijl Eerdmans gretig toehapte om zijn partij alvast regeringsdeelname in het vooruitzicht te stellen.

JA21’s onrealistische plannen onder vuur

Als nieuwkomer op rechts presenteerde JA21 zich graag als een partij die klaar is om te regeren, maar sommige plannen bleken tijdens de beschouwingen weinig realistisch. Joost Eerdmans pleitte bijvoorbeeld vol overtuiging voor het hervatten van de gaswinning in Groningen “zodra de schadeafhandeling is afgerond”. Die uitspraak viel, midden in een debat over het vertrouwen in de overheid, volledig verkeerd. Vanuit alle hoeken van de Kamer kreeg hij er dan ook direct van langs.

Allereerst reageerde SP-fractievoorzitter Jimmy Dijk woedend. Hij herinnerde Eerdmans eraan dat de regering en de Kamer de Groningers plechtig hadden beloofd om nooit meer naar gas te boren in hun provincie. Dijk noemde Eerdmans daarom ‘onbetrouwbaar’: hoe kun je kiezers iets beloven en het dan weer terugdraaien? Ook wees Dijk op de feiten: “Hoe langer je boort, hoe meer schade en kosten,” waarbij hij aangaf dat de hersteloperatie in Groningen nu al stroef verloopt. Kortom, het idee van Eerdmans zou het vertrouwen in de politiek alleen maar verder schaden.

Vanuit de hoek van klimaat en energie kwam eveneens kritiek. Rob Jetten (D66) fileerde het voorstel op zijn tegenstrijdigheid. Hij herinnerde eraan dat JA21 notabene de conclusies van het parlementaire enquêterapport over Groningen heeft onderschreven. En de belangrijkste conclusie daarin was juist dat de gaswinning moest stoppen om de veiligheid van Groningers te garanderen. Eerdmans wilde dat rapport blijkbaar naast zich neerleggen vanwege de lokroep van “een gasbel van 700 miljard euro” onder de grond. Jetten noemde dat argument “totaal ongeloofwaardig”. Hij sneerde dat als JA21 écht om een lagere energierekening voor Nederlanders gaf, de partij net zo goed “voor windmolens op zee” zou moeten zijn. Juist iets waar JA21 doorgaans fel tegen is. Met andere woorden: je kunt niet aan de ene kant roepen dat je goedkoop gas wilt voor de burger, maar tegelijkertijd duurzame alternatieven blijven afwijzen.

Ook collega-partijleiders Frans Timmermans (GroenLinks-PvdA) en Caroline van der Plas (BBB) spraken Eerdmans bestraffend toe. Timmermans vroeg zich af of JA21 wel besefte wat zulke plannen teweegbrengen bij de gedupeerde Groningers. “Het vertrouwen dat de Groningers nu hebben is extreem broos,” waarschuwde hij. “Op het moment dat iemand de suggestie doet om tóch weer te gaan boren, is dat vertrouwen meteen weg.” Van der Plas viel hem bij en gebruikte een krachtige metafoor: opnieuw boren zou voelen als “een aardbeving in de hoofden van de Groningers”. Beiden drongen er bij Eerdmans op aan om dit soort voorstellen van tafel te halen en zijn plannen aan te passen in het belang van de gedupeerde inwoners. Onder deze brede coalitie van kritiek, van socialisten tot progressieven en agrarisch-conservatieven, kon Eerdmans weinig anders dan beseffen dat zijn populistische belofte om Gronings gas weer aan te boren politiek geïsoleerd staat.

Niet alleen op het gasdossier, maar ook op andere punten profileerde JA21 zich met standpunten die onder vuur kwamen te liggen. Zo verweet Rob Jetten de partij een houding van altijd “nee” zeggen in Europa. JA21 is tegen Europese legerplannen en gezamenlijke schulden, maar Jetten wierp hun voor dat zo'n starre houding ervoor zorgt dat Europa militair afhankelijk blijft van de VS. Eerdmans probeerde zich te verdedigen door te stellen dat hij wel samenwerking wil, maar dan op eigen voorwaarden. Een standpunt dat D66 en anderen te beperkt vinden in een tijd van geopolitieke spanning. Het beeld dat overblijft is dat JA21 enerzijds graag wil meedoen aan de macht, maar anderzijds wensen heeft die moeilijk in beleid om te zetten zijn zonder flinke consequenties.

Conclusie: scherper profiel, open lijnen

De Algemene Politieke Beschouwingen van 2025 zullen de boeken ingaan als een scherpe editie, gedreven door verkiezingskoorts. Geert Wilders zette zichzelf neer als de luidste stem van de oppositie, maar ook als een man van herhaalde boodschappen die zelfs na twintig jaar nog steeds polariserend werken. Zijn anti-immigratietirade kreeg bijval van zijn achterban, maar riep ook expliciete afkeuring op bij anderen en leverde zelfs een discussie op over de rol van anderen om hiertegen op te staan. Dilan Yeşilgöz liet als VVD-leider zien dat ze de rechterflank niet wil overlaten aan Wilders en zijn geestverwanten. Tegelijkertijd hield ze het hoofd koel en zocht ze pragmatisch de verbinding met het politieke midden, wat zichtbaar werd in haar coalitieflirt met D66. Hiermee gaf Yeşilgöz een strategisch signaal af: de VVD positioneert zich als de partij die zowel rechtse als gematigde kiezers een perspectief kan bieden na de verkiezingen.

De confrontaties met JA21 lieten zien dat nieuwere partijen op rechts zich moeten bewijzen op het gebied van haalbaarheid. Joost Eerdmans kwam met zijn Groningse gasvoorstel niet geloofwaardig uit de verf en oogstte daarmee kritiek van links tot rechts. Dat illustreert dat populistische oplossingen misschien simpel lijken, maar in de praktijk op politieke en maatschappelijke bezwaren stuiten. Het is een les die ongetwijfeld meespeelt in de verdere campagne: kiezers zullen zich afvragen welke partijen hun beloften daadwerkelijk kunnen waarmaken.

Al met al boden de APB 2025 een waardevol inkijkje in de posities van de partijen. De VVD presenteerde zich als een stabiele kracht die een coalitie kan smeden in het brede midden zonder de rechterzijde te vervreemden. De PVV profileerde zich als anti-establishment, maar liep het risico verder geïsoleerd te raken. En partijen als D66 en JA21 werden uitgedaagd om kleur te bekennen: meebewegen met haalbare compromissen of vasthouden aan ideologische standpunten die op weinig steun kunnen rekenen.

Met de verkiezingen in zicht belooft dat een spannende tijd te worden. Wordt het flirten over het politieke midden of toch verder polariseren langs de flanken? De Algemene Politieke Beschouwingen hebben de kaarten op tafel gelegd; nu is het aan de kiezer om te schudden. En één ding is zeker: dit debat heeft laten zien welke verschillen er echt toe doen. En het liet ook zien dat zelfs in een verhitte sfeer respect en een inhoudelijke uitwisseling mogelijk blijven, als partijen tenminste bereid zijn om te luisteren in plaats van alleen maar punten te scoren.