Wat wordt het volgende kabinet?

Nederland staat opnieuw voor een belangrijke keuze: welke partijen gaan ons land regeren in het komende kabinet? De afgelopen jaren is het politieke landschap flink opgeschud. Bij de verkiezingen van november 2023 behaalde de rechtspopulistische PVV van Geert Wilders een historische overwinning met 37 zetels (ruim 23% van de stemmen). De traditionele regeringspartijen – VVD, D66, CDA en ChristenUnie – leden toen allemaal verlies. Dit leidde tot een ongekende situatie waarin de PVV als grootste partij voor het eerst mee ging doen aan de formatie van een kabinet.

In 2024 ontstond er inderdaad een rechts minderheidskabinet onder leiding van premier Dick Schoof. Dat zogenoemde kabinet-Schoof werd gevormd door de PVV samen met de VVD, de nieuwe partij NSC van Pieter Omtzigt en de BBB. Deze coalitie had een krappe meerderheid en werd door commentatoren omschreven als “het meest rechtse kabinet in de recente geschiedenis”. Op papier wilde dit kabinet harde maatregelen nemen, met name op het gebied van immigratie. Zo spraken de coalitiepartijen af te streven naar het strengste asielbeleid van Europa. Ook waren er plannen voor ingrijpende hervormingen in de sociale zekerheid en de zorg, punten die vooral door NSC waren aangedragen naar aanleiding van eerdere schandalen (zoals de kinderopvangtoeslagaffaire). Veel kiezers zagen dit rechtse kabinet aanvankelijk zitten in de hoop dat het de democratie zou beschermen, de immigratie zou verminderen, de veiligheid verbeteren en de woningnood aanpakken. De animo voor zo’n rechts kabinet was duidelijk: een meerderheid van de kiezers stond positief tegenover regeringsdeelname van partijen als NSC, VVD en BBB, en zelfs de afkeer tegen de PVV in een coalitie nam af ten opzichte van eerdere jaren. Waar in november 2023 nog 37% van de niet-PVV-stemmers absoluut tegen de PVV in een coalitie was, was dat in april 2024 gedaald naar 28%, en ondertussen gaf 21% van alle kiezers juist aan het prima te vinden als hun voorkeurspartij met de PVV zou regeren.

Toch bleek regeren met de PVV allesbehalve eenvoudig. Andere partijen hadden van begin af aan grote bedenkingen bij samenwerking met Wilders. Zowel bij de VVD als bij NSC leefde de vrees dat bepaalde PVV-standpunten in strijd waren met de rechtsstaat. Pieter Omtzigt (NSC) had in de campagne zelfs expliciet gezegd dat hij niet met Wilders wilde regeren vanwege Wilders’ plannen om islamitische scholen, moskeeën en zelfs de Koran te verbieden. Dergelijke anti-constitutionele voorstellen strookten niet met de democratische waarden, en ook D66 en GroenLinks/PvdA gaven vooraf aan om die reden niet met de PVV in zee te zullen gaan. Uiteindelijk trad NSC toch toe tot de rechtse coalitie, maar de onderlinge verhouding bleef moeizaam. Het boterde vanaf het begin niet tussen NSC en PVV – Omtzigt twijfelde openlijk aan de rechtstatelijke koers van een kabinet met de PVV – en in de praktijk bleven de partijen wantrouwen houden. Deze spanningen kwamen tot een hoogtepunt rond het asielbeleid. Wilders eiste halverwege de rit extra strenge asielmaatregelen bovenop de coalitieafspraken, zijn beruchte “tien punten”. Toen duidelijk werd dat de andere partijen die niet volledig zouden omarmen, trok hij de stekker eruit. Op 3 juni 2025 kondigde Wilders via een bericht op X (Twitter) plotseling aan dat de PVV de coalitie verlaat. Daarmee kwam het experiment van een PVV-regering abrupt ten einde, nog geen jaar na de start. Het kabinet was gevallen – opnieuw politieke chaos en een demissionaire regering die de boel moest beheren tot de volgende verkiezingen.

Hoe zou Nederland eruitzien als opnieuw de PVV in het kabinet komt na de komende verkiezingen? Gezien de recente gebeurtenissen lijkt dat een recept voor instabiliteit. Ten eerste is het vertrouwen tussen Wilders en potentiële coalitiegenoten ernstig beschadigd. Verschillende partijen hebben al laten weten niet nogmaals met de PVV te willen regeren. Zo sloot NSC-partijleider Nicolien van Vroonhoven verdere samenwerking uit: “We gaan niet meer in zee met deze gast” verklaarde ze ferm op de radio. Dat is niet verwonderlijk na de ruzies over het asielbeleid van PVV-staatssecretaris Faber en de manier waarop Wilders de coalitie liet klappen. Bovendien zullen traditionele middenpartijen als het CDA en D66 erg huiverig zijn om met een partij te regeren die de vorige regering vroegtijdig liet vallen en waarvan de interne partijstructuur onduidelijk is (Wilders is in feite de PVV – hij heeft geen ledenorganisatie en zelfs zijn eigen ministers lazen op Twitter dat het kabinet gevallen was). Een nieuw kabinet met de PVV zou vermoedelijk wederom sterk focussen op immigratiebeperking en harde law-and-order politiek. Wilders heeft ook in het verleden eurokritische standpunten ingenomen – hij stond bekend als voorstander van een ‘Nexit’ (Nederland uit de EU) – wat tot spanningen met Europa kan leiden als de PVV weer aan de macht komt. Daarnaast bestaat het risico dat kwetsbare groepen in de samenleving (zoals migranten of moslims) zich ongewenst voelen onder een regering waar Wilders’ retoriek de toon zet. Kortom, een kabinet met de PVV zou opnieuw polariserend kunnen werken, zowel binnen de coalitie als in de samenleving. We hebben gezien dat kiezers een dergelijk rechts kabinet wel steunen vanwege beloftes op gebied van immigratie, veiligheid en woningen, maar tegelijkertijd verwacht een meerderheid van diezelfde kiezers niet dat die beloften echt waargemaakt zullen worden. De vorige PVV-coalitie werd niet voor niets aangeduid als een “experiment”, en dat experiment is in chaos geëindigd. De vraag is of zo’n avontuur het komende jaar herhaald moet worden – veel tekenen wijzen erop van niet.

Aan de andere kant is er het scenario van een breed middenkabinet waarin partijen van centrumrechts én centrumlinks samenwerken. Stel dat de PVV buitenspel blijft, wat zijn dan de opties? In de huidige verhoudingen kijken velen naar de VVD en de combinatie GroenLinks-PvdA (die gezamenlijk een fractie vormen) als kern van zo’n coalitie. Deze twee blokken stonden traditioneel ver van elkaar, maar ze delen ook een verantwoordelijkheid om het land bestuurbaar te houden. Na de val van het kabinet-Schoof liet VVD-leider Dilan Yesilgöz opvallend verzoenende woorden horen richting GroenLinks-PvdA: zij noemde die linkse alliantie “een normale partij” die verantwoordelijkheid neemt. Daarmee zette ze de deur op een kier voor samenwerking na de volgende verkiezingen. Dit is een opmerkelijke koerswijziging, aangezien de VVD onder Mark Rutte eerder absoluut niet met een “linkse wolk” wilde regeren. Blijkbaar beseft men nu dat stabiliteit belangrijker is dan partijpolitieke scherpte. Een coalitie van VVD en GroenLinks-PvdA alleen is echter niet voldoende voor een meerderheid, dus er zullen nog andere partijen moeten aansluiten. Kandidaten die vaak genoemd worden, zijn D66, het CDA en eventueel nieuwe of kleinere partijen zoals Volt of de BoerBurgerBeweging. In peilingen vlak na de kabinetsval zagen we zelfs dat kiezers een dergelijke middencoalitie op zich zien zitten: ongeveer een kwart van de ondervraagden kon een coalitie van VVD, GroenLinks-PvdA, NSC en D66 wel steunen. Die steun kwam logischerwijs vooral van progressieve kiezers; VVD- en NSC-stemmers waren er minder enthousiast over, zij hebben liever een kabinet “over rechts”. Toch lijkt de haalbaarheid van een brede coalitie nu groter dan voorheen, zeker nu partijen hebben geleerd van het mislukken van de rechtse variant.

Zo’n middenkabinet zou Nederland een heel ander beleid kunnen geven dan het vorige. Waar een rechts kabinet sterk de nadruk legde op minder immigratie en strengere maatregelen, zou een coalitie met ook linkse partijen waarschijnlijk investeren in de samenleving. Denk aan klimaatbeleid, onderwijs en zorg – allemaal terreinen waar GroenLinks-PvdA en D66 traditioneel meer ambitie tonen. Tegelijk zal de VVD waken voor gezonde overheidsfinanciën en veiligheid. Dat betekent dat er compromissen gesloten moeten worden. We kunnen bijvoorbeeld kijken naar het onderwijsbeleid als indicatie: GroenLinks-PvdA (en D66) willen al langer extra geld voor onderwijs en onderzoek vrijmaken, terwijl een partij als het CDA juist bezuinigingen steunde onder het vorige kabinet. Als deze partijen samen in een regering komen, zal het compromis ergens in het midden liggen. Waarschijnlijk wordt er dan wél extra geïnvesteerd, maar heel gericht – bijvoorbeeld in technisch of defensiegericht onderzoek waar economische meerwaarde in zit. Sociaal-culturele sectoren of de geesteswetenschappen zouden het dan wat lastiger kunnen krijgen, omdat daar sneller op bezuinigd wordt bij zulke compromissen. Dit voorbeeld illustreert de dynamiek: een gemengd kabinet moet laveren tussen links en rechts, tussen investeren en bezuinigen. Dat vereist onderling vertrouwen en bereidheid tot geven en nemen. Het goede nieuws is dat zo’n middenkabinet waarschijnlijk wel gesteund wordt door een breder deel van de bevolking in morele zin – het vertegenwoordigt immers een groter spectrum van kiezers, wat kan bijdragen aan het gevoel dat “iedereen gehoord wordt”. Bovendien zou de scherpe polarisatie in het debat kunnen afnemen als de extreme flanken (zowel uiterst rechts als uiterst links) niet in de regering zitten en dus minder de agenda bepalen.

Het Christen-Democratisch Appèl is misschien geen grote partij meer (slechts 5 zetels in 2023), maar het blijft een belangrijke speler in de Nederlandse politiek. Het CDA heeft een lange geschiedenis van regeren en staat bekend als een constructieve middenpartij die bruggen slaat tussen links en rechts. Onder leiding van de nieuwe lijsttrekker Henri Bontenbal probeert het CDA zichzelf te herprofileren als een “stabiele en betrouwbare middenpartij”. Bontenbal benadrukt klassieke CDA-waarden: fatsoen, solidariteit, gemeenschapszin en respect voor normen en waarden. Dat geluid kan heel waardevol zijn in een polariserend tijdperk. In de praktijk betekent dit dat het CDA vaak bereid is tot compromissen en het algemeen belang boven partijbelang stelt – precies de houding die onmisbaar is in een coalitie van diverse partijen. Ondanks de electorale teleurstelling van 2023 ziet het ernaar uit dat het CDA zijn stem weer terugvindt. In recente peilingen na de val van het kabinet stond de partij zelfs weer licht in de lift. Veel kiezers waarderen het CDA om zijn gematigde, redelijke toon en zouden het geen probleem vinden als het CDA weer aanschuift in een kabinet. Bovendien heeft het CDA ervaring met regeren in moeilijke tijden en een landelijk netwerk dat kan helpen bij het uitvoeren van beleid. Kortom, het CDA is een “goede partij” om erbij te hebben: het brengt stabiliteit, christelijk-sociaal gedachtegoed en de bereidheid om verantwoordelijkheid te nemen. In een volgend kabinet zou het CDA kunnen zorgen voor nadruk op gezin, gemeenschap en een eerlijke verdeling, terwijl het tegelijk extreme standpunten afzwakt. Juist dat matigende effect kan een coalitie succesvol maken.

Alles afwegende, welke coalitie is het beste voor Nederland in het komende jaar? Gezien de ervaringen van het afgelopen jaar en de signalen uit de samenleving, lijkt een breed gematigd coalitiekabinet de verstandigste keuze. De vorige poging met een rechts kabinet onder PVV-vlag heeft geleid tot veel conflict en een vroegtijdige val. Nogmaals die route inslaan zou voor meer onzekerheid en verdeeldheid kunnen zorgen – iets waar Nederland nu niet op zit te wachten. De uitdagingen waar we voor staan (van het woningtekort tot klimaatmaatregelen, van herstel van vertrouwen in de politiek tot investeren in onderwijs) vragen om stabiel bestuur en samenwerking over de oude tegenstellingen heen. Een coalitie waarin zowel centrumrechtse als centrumlinkse partijen deelnemen – bijvoorbeeld VVD, GroenLinks-PvdA, D66 en het CDA – zou zo’n stabiel bestuur kunnen bieden. Deze combinatie beslaat het politieke midden en kan rekenen op steun van gematigde kiezers aan beide kanten. Uiteraard zullen er onderlinge meningsverschillen zijn, maar die zijn via goede afspraken en wederzijds respect te overbruggen. Belangrijker is dat zo’n kabinet extreme standpunten buiten de deur houdt en zich kan richten op bruggen bouwen in plaats van loopgravenoorlogen. Nederland heeft behoefte aan een regering die de rust terugbrengt en constructief aan oplossingen werkt, in plaats van constant op scherp te staan over ideologie. Een mix van partijen zoals VVD, D66, GroenLinks-PvdA en CDA dwingt tot het zoeken van gemeenschappelijke grond. Dat lijkt misschien lastig, maar het zorgt er wel voor dat beleid breed gedragen wordt en niet telkens de helft van het land vervreemdt.

Concluderend: het volgende kabinet zou het beste een coalitie kunnen zijn van gematigde partijen die oog hebben voor zowel economische vooruitgang als sociale rechtvaardigheid en de rechtsstaat. Een regering dus die rechts én links verbindt – laten we zeggen een kabinet met in elk geval de VVD en GroenLinks-PvdA als ruggengraat, aangevuld met constructieve krachten als D66 en CDA. Deze coalitie kan de stabiliteit bieden die na de turbulentie van de afgelopen tijd hard nodig is, terwijl zij tegelijkertijd hervormingen durft door te voeren op een verantwoordelijke manier. Zo’n kabinet houdt Nederland in het politieke midden en daarmee op koers richting een meer samenhangend, vooruitstrevend en tegelijkertijd betrouwbaar beleid voor alle Nederlanders. Dat is, vanuit dit perspectief, de beste keuze voor het komende jaar.