Kabinetsformatie: de huidige stand van zaken en verwachtingen voor de toekomst

Na de recente Tweede Kamerverkiezingen is de vorming van een nieuw kabinet in volle gang. Informateur Sybrand Buma probeert momenteel samen met D66 en CDA een basis te leggen voor een coalitie met een zogenoemde gezamenlijke positieve agenda. De formatie verloopt echter behoorlijk moeizaam door diverse blokkades tussen de partijen. Zo wil de VVD niet samenwerken met GroenLinks-PvdA, terwijl D66 niets ziet in een coalitie met JA21. Hierdoor zit het proces nu vast. In dit stuk kijken we naar hoe de vlag erbij hangt en wat we in de nabije toekomst kunnen verwachten.

Nieuwe verhoudingen na de verkiezingen

De val van het vorige kabinet en de verkiezingen die daarop volgden, hebben het politieke speelveld flink veranderd. Bij de Tweede Kamerverkiezingen werd D66 nipt de grootste partij, op de voet gevolgd door de PVV. Beide partijen behaalden 26 zetels. Dit is een uitzonderlijke situatie waarbij de winnaar slechts een heel klein voorsprongetje in stemmen heeft.

Ook andere partijen hebben nieuwe posities ingenomen. De VVD verloor terrein en kwam uit op 22 zetels, de linkse alliantie GroenLinks-PvdA behaalde er 20 en het CDA maakte een verrassende comeback met 18 zetels. Daarnaast groeide JA21 naar 9 zetels en zijn er diverse midden- en kleine partijen in de Kamer vertegenwoordigd. Deze versnipperde uitslag maakt het vormen van een stabiel kabinet een enorme uitdaging.

Omdat geen enkele combinatie vanzelfsprekend is, werd Sybrand Buma van het CDA door de Koning aangesteld als informateur. Buma, oud-fractievoorzitter en ervaren bestuurder, kreeg de taak om te onderzoeken welke partijen samen een coalitie kunnen vormen. Zijn keuze viel al snel op een onconventionele aanpak. In plaats van eerst te onderhandelen over wie met wie zou regeren, zou er eerst naar de inhoud gekeken worden. Deze insteek, die oorspronkelijk werd geadviseerd door verkenner Wouter Koolmees van D66, moet het vertrouwen tussen partijen vergroten en breekt met de oude patronen waar formatiegesprekken soms in vastlopen.

Eerst de inhoud: de positieve agenda van D66 en CDA

Onder leiding van informateur Buma zijn D66 en CDA gezamenlijk aan tafel gegaan om een concept-regeerakkoord op hoofdlijnen te schrijven. Dit document noemen ze hun gezamenlijke positieve agenda. Het idee hierachter is duidelijk. Door samen een visie en pakket oplossingen uit te werken, hopen ze een basis te leggen waar andere partijen later bij kunnen aanhaken. We gaan richting geven, een stip op de horizon zetten, verklaarde D66-leider Rob Jetten, want anders blijf je maar hangen in de vraag wie met wie wil regeren.

Om tot die inhoudelijke basis te komen, hebben Jetten en CDA-leider Henri Bontenbal met hun teams tientallen experts geraadpleegd. Iedere dag stond een groot thema centraal, zoals migratie, wonen, landbouw en stikstof, defensie, economie en klimaat. Deskundigen van ministeries, planbureaus, universiteiten, vakbonden en maatschappelijke organisaties deelden hun inzichten over deze onderwerpen. Hiermee wilden D66 en CDA zeker stellen dat de urgente problemen van Nederland in het document worden aangepakt, van het woningtekort tot de stikstofcrisis en van asielbeleid tot overheidsfinanciën. Het zou arrogant zijn om te denken dat wij politici alles al weten, merkte Bontenbal op. Daarom was het volgens hem waardevol om de adviezen nog eens op te halen.

Na deze intensieve week van inhoudelijke gesprekken is het formatieteam begonnen met schrijven. In twee weken tijd moest er een conceptstuk liggen waarin knopen worden doorgehakt over oplossingen voor de grote vraagstukken. Jetten gaf aan dat het document duidelijke keuzes zal bevatten als een soort beslissende agenda, in de hoop dat de rest hier enthousiast van wordt en wil aansluiten. Informateur Buma steunde deze aanpak en noemde het een positieve agenda die andere partijen hopelijk aantrekkelijk vinden.

Tijdens het schrijven van de agenda hielden D66 en CDA de lijntjes met andere fracties al open. Er is informeel met meerdere partijen gesproken om te peilen hoe zij tegen de plannen aankijken. Dit is belangrijk, want uiteindelijk hebben Jetten en Bontenbal anderen nodig om een meerderheid te vormen. Ondanks het enthousiasme van de twee schrijvende partijen was men zich ervan bewust dat na 9 december nieuwe onderhandelingen met overige partijen nodig zullen zijn. Niemand verwachtte dat alle anderen het stuk klakkeloos zouden omarmen. Het motto was eerder om een verrassend en goed doordacht plan neer te leggen en dan te kijken wie bereid is mee te doen. Wanneer er een nieuw kabinet zit, daar durft nog niemand een voorspelling over te geven, zei Jetten halverwege het proces nuchter.

Patstelling: blokkades tussen links en rechts

Nu het concept van D66 en CDA op tafel ligt, ook wel het tussenverslag van de informateur genoemd, blijkt echter dat de beoogde partners niet op één lijn zitten. Vrijwel alle potentiële coalitie-opties stuiten op politieke blokkades of bezwaren. De formatie is in een patstelling beland waarin geen enkele route naar een meerderheid eenvoudig is.

Eén groot struikelblok ligt tussen de VVD en GroenLinks-PvdA. De VVD heeft nog vóór de verkiezingen en in de verkenningsfase duidelijk gemaakt niet in een kabinet te willen stappen waarin GroenLinks-PvdA zit. Ook nu houdt VVD-leider Dilan Yesilgöz die lijn strak vast. Ze weigert een coalitie met de linkse combinatie en geeft aan dat haar voorkeur bij een centrumrechts kabinet ligt. Concreet denkt zij aan een samenwerking met D66, CDA en eventueel JA21, dus zonder GroenLinks-PvdA. Yesilgöz complimenteerde D66 en CDA wel met hun mooie inhoudelijke proces en snelle resultaten, maar simpelweg tekenen bij het kruisje onder hún stuk ziet ze niet zitten. Als de VVD zou aanschuiven, wil ze liefst met een heel nieuw stuk beginnen. Met andere woorden, de positieve agenda van D66 en CDA is voor de VVD te veel een product van het politieke midden. De liberalen zouden liever hun eigen stempel erop drukken of zelfs opnieuw beginnen.

Aan de andere kant van het spectrum bevindt zich GroenLinks-PvdA, die juist graag deel wil uitmaken van een breed kabinet, mits dat een stabiele meerderheid heeft en hun inbreng tot zijn recht komt. Jesse Klaver, fractievoorzitter van GroenLinks-PvdA, ziet veel aanknopingspunten in het stuk van D66 en CDA, omdat daar echte doorbraken in staan die zijn alliantie belangrijk vindt. Maar hij verwerpt het idee van een minderheidskabinet pertinent. Nu kiezen voor een minderheidskabinet is een cruciale fout, stelde Klaver na zijn gesprek met Buma. Een constructie waarbij D66, CDA en VVD samen regeren met slechts 66 zetels en per onderwerp wisselende steun zoeken, vindt hij onaanvaardbaar. Volgens Klaver zou zo’n minderheidsvariant de blokkade van de VVD belonen, wat hij de arrogantie van de macht noemde. De VVD zou haar zin krijgen door GroenLinks-PvdA buitenspel te zetten, ondanks het feit dat die combinatie een aanzienlijk mandaat van de kiezer heeft. Klaver voelt zich gesterkt door de verkiezingsbelofte van D66 en CDA om het anders te gaan doen tijdens deze formatie. In zijn ogen hoort bij anders doen juist het betrekken van zijn linkse alliantie voor een solide meerderheid, niet het honoreren van oude uitsluitingslijnen. Zijn boodschap aan Buma was dan ook glashelder: zonder GroenLinks-PvdA komen er geen echte oplossingen voor de toekomst.

Dan is er nog JA21, de nieuwe rechtse speler die flink gegroeid is. Partijleider Joost Eerdmans nam de uitgestoken hand van D66 en CDA aan om over hun plannen te praten, maar liet meteen weten dat de agenda naar rechts getrokken moet worden. Hij ziet het basisdocument van Jetten en Bontenbal als een product van het politieke midden en in zijn ogen te links of te soft op bepaalde punten. Welke thema’s JA21 precies anders wil, bleef Eerdmans tactisch in het midden. Hij gaf aan dat dit iets is voor de onderhandelingstafel. Wel is duidelijk wat zijn gewenste coalitie is, namelijk een centrumrechts kabinet van D66, VVD, CDA en JA21. Op papier heeft zo’n combinatie 75 zetels, wat net geen meerderheid is. Eerdmans benadrukte dat hij geen interesse heeft in gedoogconstructies of steun van buitenaf, want dat vinden zij niet zo stabiel. JA21 wil dus alleen meedoen als er een volwaardig meerderheidskabinet komt dat zijn handtekening draagt en niet een minderheidskabinet waarbij ze af en toe mogen bijspringen.

De opstellingen van deze partijen maken duidelijk waarom informateur Buma het proces als ingewikkeld bestempelt. Er is voorlopig geen duidelijke route richting een coalitie. D66-leider Jetten ziet dat ook. Hij houdt zich op de vlakte over concrete combinaties, maar hamert erop dat voldoende draagvlak in beide Kamers essentieel is. In de huidige Tweede Kamer is een meerderheid minimaal 76 zetels, maar voor duurzame regeringsplannen is ook een meerderheid in de Eerste Kamer nodig. Die is met de versnipperde uitslag nog lastiger te behalen. Een nipte meerderheid van 75 of 76 zetels in de Tweede Kamer is fragiel, want één zetel tekort of over maakt al het verschil. In de Eerste Kamer zouden dan nog diverse oppositiepartijen nodig zijn voor steun.

Kortom, alle begaanbare paden zitten vol hobbels. Een breed middenkabinet van D66, VVD, CDA en GroenLinks-PvdA zou 86 zetels hebben en zowel links als rechts vertegenwoordigen. Dit was ook de voorkeursoptie van Jetten vanaf het begin. Maar die route is geblokkeerd zolang de VVD niet bereid is met GroenLinks-PvdA te praten. Een centrumrechts kabinet zonder links, zoals de VVD graag ziet, haalt geen meerderheid of moet leunen op gedoogsteun, iets waar links noch rechts warm voor loopt. Een minderheidskabinet van pakweg D66, CDA en VVD zou mogelijk tijdelijk kunnen regeren, maar stuit nu al op afkeuring en wantrouwen bij partijen die nodig zouden zijn om het te gedogen, aangezien zowel GroenLinks-PvdA als JA21 dit weinig aantrekkelijk vinden. En een rechts meerderheidskabinet met de PVV erin ligt gevoelig bij het merendeel van de traditionele partijen.

Hoe nu verder? Scenario’s voor de toekomst

Met de huidige impasse rijst de vraag hoe we hier uitkomen. Informateur Buma heeft aangegeven dat er grote keuzes aankomen. Hij voelt de druk om beweging te forceren. Zo heeft hij de leiders van D66, VVD, GroenLinks-PvdA, CDA en JA21 gezamenlijk uitgenodigd om met elkaar om de tafel te gaan. Het doel daarvan is om openlijk te bespreken welke combinaties überhaupt haalbaar zijn, in de hoop dat er knopen worden doorgehakt over wie met wie wil regeren. Buma wil niet dat het proces eindeloos voortsukkelt. Zomaar partijen aan de slag zetten zonder steun is te risicovol, zei hij, waarmee hij bedoelt dat hij niet simpelweg een coalitie kan laten vormen die vervolgens in de Kamer strandt. Alle betrokkenen beseffen dat stilstand nu gelijkstaat aan achteruitgang, dus er móet een doorbraak komen om te voorkomen dat de formatie volledig vastloopt.

Een mogelijk scenario is dat uiteindelijk de VVD haar blokkade jegens GroenLinks-PvdA versoepelt. Onder druk van de realiteit, en misschien ook de publieke opinie, zou de VVD kunnen inzien dat het uitsluiten van de linkse alliantie een werkbaar kabinet in de weg staat. Als VVD en GroenLinks-PvdA toch samen aan tafel komen, ontstaat de weg naar het brede meerderheidskabinet waar D66, CDA én GroenLinks-PvdA voor pleiten. De VVD zal dat alleen doen als ze voldoende van haar eigen punten terugziet, dus dan moeten er wellicht aanpassingen aan de positieve agenda komen. Gezien de complimenten van Yesilgöz over het proces van D66 en CDA is het niet ondenkbaar dat de VVD best bereid is hun ideeën in te brengen om tot een nieuw, gezamenlijk stuk te komen. Dit zou betekenen dat er herschreven moet worden in coalitieverband, zodat elke partij zich erin kan vinden. Zo’n vierpartijencoalitie zou weliswaar van alles wat bevatten, maar juist dat kan haar kracht zijn. Het zou een compromis zijn waarmee zowel klimaat- en onderwijsinvesteringen, wat belangrijk is voor links en D66, als streng migratiebeleid en begrotingsdiscipline, wat belangrijk is voor VVD en CDA, worden bediend.

Een ander scenario is dat D66 en CDA toch proberen een coalitie te smeden zonder GroenLinks-PvdA om de VVD tegemoet te komen. Dat zou dan neerkomen op een centrumrechts kabinet met JA21 erbij. Zoals we zagen komt dit op 75 zetels, wat net geen meerderheid is. Om dit levensvatbaar te maken zou minstens één kleinere partij moeten aansluiten of gedoogsteun moeten geven. Denk aan partijen als de ChristenUnie of SGP, die beiden 3 zetels hebben en in het verleden vaker aan meerderheden hebben geholpen. Echter, ook hier zijn haken en ogen. D66 heeft tot nu toe weinig trek in samenwerking met JA21 getoond, vanwege grote inhoudelijke verschillen op thema’s als klimaat en migratie. Bovendien zou GroenLinks-PvdA vanaf de zijlijn toekijken hoe hun 20 zetels genegeerd worden bij het vormen van beleid, wat een recept is voor harde oppositie en maatschappelijk protest. Een fragiel kabinet van centrumrechts zou constant moeten oppassen dat het niet alsnog steun te kort komt. Het is geen aanlokkelijk vooruitzicht, en in de woorden van Klaver heb je voor doorbraken een stabiel meerderheidskabinet nodig.

Mocht geen van deze middenwegen slagen, dan blijft als uiterste optie nog over dat de PVV een kans krijgt om een kabinet te vormen. PVV-leider Geert Wilders heeft al laten weten dat als het D66 en CDA met Buma niet lukt, het de beurt is aan de PVV. Zijn partij is immers even groot als D66 in de Kamer nu, en hij zal aanvoeren dat een groot deel van de kiezer vertegenwoordigd moet worden in de macht. Een formatiepoging onder leiding van Wilders zou politiek gezien zeer beladen zijn. Veel partijen, waaronder D66, GroenLinks-PvdA, maar vermoedelijk ook het CDA, zien zo’n coalitie niet zitten vanwege principiële verschillen over bijvoorbeeld de rechtstaat, de EU en immigratiestandpunten. In 2023 is al eens gebleken dat de PVV geblokkeerd is door een aantal fracties, en die houding is niet ineens verdwenen. Wilders zal naar verwachting proberen om de VVD aan boord te krijgen en wellicht JA21 en BBB of andere rechtse partijen. Toch lijkt het onwaarschijnlijk dat dit tot een succesvolle coalitie leidt met een meerderheid, tenzij er partijen over hun schaduw springen die dat eerder uitsloten. Bovendien zou een coalitie over rechts waarschijnlijk maar krapjes een meerderheid hebben en in de Eerste Kamer flink tekort komen. Dit scenario wordt door de meesten als onstabiel en ongewenst gezien, omdat het zou kunnen leiden tot nóg meer verdeeldheid of zelfs opnieuw verkiezingen op termijn.

Het vooruitzicht op weer nieuwe verkiezingen zo kort na de vorige is iets wat bijna alle partijen willen vermijden. De kiezer heeft immers net gesproken in november. Een herhaling van zetten zou frustratie opleveren en mogelijk tot verdere radicalisering van stemmen leiden. Daarom is de druk groot om er deze formatieperiode samen uit te komen. Informateur Buma benadrukt dat elke partij een verantwoordelijkheid heeft om mee te denken en stappen te zetten. Ook de kleinere fracties heeft hij gesproken, al is duidelijk dat die niet staan te trappelen om aan een coalitie deel te nemen, want de meesten zien hun rol liever in de oppositie. De bal ligt dus echt bij de grotere spelers.

Een voorzichtig optimistische slotnoot

Ondanks de complexiteit van dit formatieproces is er reden tot voorzichtig optimisme. Alle partijen, hoe verschillend hun standpunten ook zijn, erkennen de enorme urgentie van de problemen waar Nederland voor staat, van de opvang van asielzoekers tot de woningnood en de klimaattransitie. De agenda van D66 en CDA probeert op al die terreinen oplossingen te bieden, en meerdere partijen zien daar ook aanknopingspunten in. Uiteindelijk wil geen enkele serieuze partij de verantwoordelijkheid ontlopen om te regeren als dat nodig is. Het is goed mogelijk dat naarmate de gesprekken vorderen, de eerste principiële blokkades wat zullen slijten. Bijvoorbeeld dat de VVD inziet dat enige samenwerking met links onvermijdelijk is voor stabiel bestuur, of dat GroenLinks-PvdA en D66 bereid zijn een paar extra compromissen te sluiten om JA21 enigszins tegemoet te komen.

De komende dagen en weken worden spannend. Informateur Buma levert op 9 december zijn eindverslag in en tegen die tijd moet duidelijk worden of er een doorbraak is. Misschien komt er dan een verrassende coalitie-uitkomst uit de bus, of een creatieve oplossing zoals een zakenkabinet of een rotatiepremier. Zoals het er nu uitziet, is de formatie een delicate balansact waarbij iedereen iets water bij de wijn zal moeten doen om tot een akkoord te komen. Maar als dat lukt, krijgt Nederland hopelijk een breed gesteunde regering die de grote uitdagingen met hoop, lef en trots tegemoet treedt. En zo niet, dan bevinden we ons snel in onbekend vaarwater, waar niemand eigenlijk op zit te wachten.

Als D66-gezinde toeschouwer stemt het hoopvol dat er in ieder geval hard gewerkt wordt aan een inhoudelijke basis voor samenwerking. Liever een goed doordacht akkoord met brede steun dan een haastig in elkaar getimmerd compromis. De komende periode zal uitwijzen of de brug tussen links en rechts geslagen kan worden. Eén ding is zeker: de formatie krijgt ongetwijfeld een vervolg dat politiek Nederland nog even in zijn greep houdt. Wij wachten in spanning af wat de toekomst brengt, hopend op het beste voor het land.