Wat is vrijheid?

Vrijheid betekent dat je kunt doen wat je wilt, denken zoals je wilt en zijn wie je wilt, ongeacht de mening van anderen. Het houdt in dat je onafhankelijk bent van oordeel en verwachtingen, en dat je jezelf kunt uitdrukken zonder dat geld, geslacht, inkomen of uiterlijk een rol speelt. Vrijheid is daarmee een ideaal op zich.

Toch voelen we ons vaak gevangen in die vrijheid. We zijn bang om keuzes te maken, ons eigen pad te volgen, en luisteren liever naar vrienden, politici of anderen die zogenaamd “betere” beslissingen nemen. Soms identificeren we ons volledig als links of rechts, of verdedigen we star één standpunt. Hierdoor wordt onze vrijheid beperkt door ons eigen denken, door anderen, maar ook door onszelf.

Voor veel mensen is het bovendien makkelijker om een dogma of vaste levenswijze te volgen. Sommigen noemen zich christen, zonder te weten wie de Bijbel schreef of dat het pas eeuwen later werd opgeschreven. Het idee dat religie authentiek is, alleen omdat het geschreven is, is vanuit een kritisch perspectief discutabel. Net zo goed zou iemand kunnen beweren dat Napoleon door God gezonden was, dat keizer Augustus een god was, of dat de Griekse mythologie letterlijk heeft bestaan. Wat heeft het voor zin om te leven voor een metafysisch ideaal dat nooit concreet wordt? Ook in de huidige democratie bidden mensen soms alsof een politieke leider of Messias-figuur hen kan redden, terwijl figuren zoals Caesar of Trump zo de democratie kunnen omvormen tot een meer autoritaire staat. Wat vooral lastig is, is dat mensen hun persoonlijkheid veranderen om erbij te horen, in plaats van echt zichzelf te zijn.

Het is vaak makkelijker om keuzes te maken op basis van wat anderen doen of op basis van emotie, in plaats van zelf rationeel te beslissen. Zo wordt onze vrijheid beperkt door externe factoren.

Een mooie metafoor hiervoor is de passage over wezens die duizend mijl onder zee leven. Zij hebben de vrijheid om hun wereld te ontdekken, maar deze vrijheid is tegelijk beperkt: ze zitten gevangen in de duikboot van hun omstandigheden en hebben weinig echte keuzes. Dit laat zien dat vrijheid altijd paradoxaal is: we kunnen vrij zijn, maar vaak ook gevangen door onszelf, door anderen of door de wereld om ons heen.

Vrijheid volgens Spinoza

Volgens Spinoza ligt echte vrijheid in kennis en begrip:

• “Onze macht om ons te bevrijden van de invloed van de kwalijke gemoedstoestanden berust uitsluitend op ons begrijpen, ons intellect.” (Ethica, V.42)
• “De mens is door kennis in staat zijn emoties te begrijpen en te beheersen, en daardoor zijn vrijheid te vergroten.”
• “Hoe meer wij de afzonderlijke dingen begrijpen, des te meer begrijpen wij God.”
• “Iedere persoon zou die [dogma’s] moeten omarmen waarvan hij, als beste rechter over zichzelf, voelt dat ze het meest bijdragen aan het versterken van zijn liefde voor gerechtigheid.”

Iedereen is een uitdrukking van dezelfde ene substantie. Spinoza’s filosofie draait, naar mijn interpretatie, om het begrijpen van de wereld: waarom dingen zijn zoals ze zijn, wat mensen beweegt en waarom zij handelen zoals ze handelen. Door de wereld, de mens, geschiedenis, filosofen en ook machtsstructuren te bestuderen, kunnen we de beweegredenen van de natuur (God) leren kennen.

Met dit inzicht kunnen we rationele keuzes maken voor onszelf én anderen. Het begrijpen van onze eigen emoties helpt ons bovendien los te komen van groepsdruk en dogma’s, waardoor we echte vrijheid ervaren. Wanneer je onrecht tegenkomt, besef dan dat mensen vaak handelen onder invloed van externe factoren en het grotere geheel niet volledig overzien. Door uit te zoomen en te kijken vanuit oorzaak en gevolg, zie je dat sommige gebeurtenissen simpelweg moesten gebeuren. Word dus niet boos; vaak overstijgt het handelen van anderen hun eigen macht.

Vrijheid is nieuwsgierigheid

Vrijheid is nieuwsgierigheid: durven leren, durven denken, durven handelen. Het is durven springen uit de comfortzone of wat je eraan gewend bent, zoals Kierkegaard zegt:

“Geloof begint precies waar het denken ophoudt.”

Maak een sprong in wat je wilt geloven, want dat is vrijheid. Door dit te doen kunnen we de wereld beter begrijpen, onszelf ontwikkelen, en uiteindelijk een authentiek en vervuld leven leiden. En maak je vooral vrij van dogma’s en los van het normale vakjesdenken.